Citaten uit enquêtes
Hier is een selectie van honderd citaten uit de enquêtes van het onderzoek van de Radboud Universiteit, uitgevoerd in 2007. Voor meer informatie over het onderzoek, klik hier.
Warmte en saamhorigheid
Voor het eerste na het overlijden van mijn dochter, 3,5 maand geleden, voelde ik weer iets van warmte en saamhorigheid.
Blijven herinneren
Voor velen is de uitvaart het eindpunt, de laatste eer. We zouden de doden regelmatig moeten eren en ze herinneren als dierbare naasten die op een andere manier in ons leven meegaan.
Verwondering
Ik was één en al verwondering. Ik wandelde als in een droom. De kleuren, de geuren, de windstilte, de rook, de kaarsen, de soep, het krentenbrood, de smeltende ijsplaten, kortom… alles, was mooi.
Doden voelbaar aanwezig
Bij Allerzielen Alom voelde ik de aanwezigheid van een zeer beminde dode. Ik vond het fijn me tot haar te kunnen richten, haar te kunnen eren en te vragen achter me te blijven staan. Tot mijn verbazing heb ik mij van 5 tot 10 uur ‘s avonds heel tevreden en gelukkig gevoeld, evenals mijn dochter.
Observaties
Er was een vrouw van in de tachtig, altijd stoer, maar die liet haar tranen de vrije loop. Ik kwam een verpleegster van mijn zoon tegen, die zei dat ze een kaarsje bij z’n steen gezet had, lief!
Na 50 jaar een vorm gevonden
Ik heb na 50 jaar een vorm heb gevonden om mijn overleden zusje te herdenken in een prachtige omgeving.
Even wennen
Wel even wennen aan deze ‘moderne’ manier van gedenken. Ook de keuze van de datum, n.l. niet op katholieke datum 2 november. Maar ik voelde rust-vrede-samenzijn. Het voelde heel goed dat ik op het kerkhof kon huilen en lachen en samenzijn met mijn familie, levend en overleden.
Uit zijn dak
Mijn vader zou uit zijn dak gegaan zijn van Allerzielen Alom.
Besef van komen verlies
Ineens had ik ’t besef dat mijn ouders wat ouder waren en ik ze over een poos niet meer zal hebben. Ik voelde even een nog komend verlies.
Eerst twijfel
Aanvankelijk hadden wij bedenkingen tegen dit initiatief. Een vrees voor een lawaaierige kermis, maar daar zijn we snel van terug-
gekomen. Het was sereen.
Nog vers
Eerst was ik zeer huiverig, omdat mijn man pas is overleden. Het is nog vers en emotioneel. Maar het begon mooi met de vuurkorven en het filmpje, en mooi bleef het. Er was saamhorigheid en geen droefenis.
Even kijken werd drie uur
Ik was eigenlijk niet van plan om heen te gaan, maar ben toch even gaan kijken. En even kijken werd 3 uur van bezinning en rust, berusten en genieten van de serene sfeer.
Kracht ervaren
Voor mij is de moeilijkste stap om weer met hart en ziel deel te nemen aan het leven. Een klein stukje van de kracht die hiervoor nodig is, ervoer ik vanavond.
Behoefte aan tradities en rituelen
Dit initiatief is een mooi begin van een traditie. Ik ben niet gelovig opgegroeid, maar na de dood van mijn vader heb soms wel behoefte aan tradities en rituelen.
Onmacht
De dood wordt bij mij nog steeds met onmacht geassocieerd. Want 58 chemo-kuren hebben mijn man niet kunnen redden. Maar Allerzielen Alom gaf me een heel goed gevoel.
Weer een stap
Drie maal werd ik recentelijk als eerste gecondoleerd. Het is zwaar om hiermee klaar te komen. Stap voor stap lukt dit. Vanavond zette ik er één.
Angst in de ogen
Ik associeer de dood met kwelling en angst doordat ik de ogen van mijn zusje herinner toen zij hoorde dat zij kanker had. Maar tijdens deze avond kreeg ik het gevoel dat ze op een goed plekje is.
Dingen doen
Ik had m’n twijfels of ik zou gaan omdat ik nog niet echt een dierbare verloren heb. Maar ik en mijn kinderen hebben ervan genoten. Vooral doordat we zelf dingen konden doen, zoals bolletjes planten, wensen doen en een kaarsje in de vijver laten drijven.
Diegene was erbij
Ik was geraakt bij het zien van hele gezinnen rondom een graf van hun dierbare: pratend, etend, gezellig alsof degene er ook nog bij was.
SMS
Ik had een kaars gezet bij het graf van de vader van een vriendin omdat het daar zo donker was. Dit sms-te ik naar haar.
“Wat lief! 🙂” sms-te ze terug. Toen liep ik naar het graf van mijn opa met mijn voeten door de bladeren langs de waslijn, heel fijn!
Een stevige arm
Teruglopend in donker van de Papenberg bood één van de dames mij een arm. Lekker stevig liepen wij naar beneden, al pratend. Wij hadden het goed samen. Het was hartverwarmend en één van de mooiste momenten.
Bevrijding
Ik voelde bevrijding. Leed dat verzacht kan worden door delen. Al te beginnen bij dat prachtige bladerperk waardoor je heen liep bij de ingang en het waslijntje met al die relaties die neigen te op te ‘drogen’!
Aanwezigheid overledene
Het leek of mijn man naast me liep. Hij zou ervan genoten hebben.
Kinderen
Hoe mijn kids bezig waren, een drijfkaars te maken met hun moeder in gedachten, raakte mij zeer.
Kinderen
De teksten in de ‘kamers van het Hiernamaals’ waren bijzonder, we hebben met elkaar heel intens overwogen waar we de kaars zouden plaatsen, uiteindelijk heeft mijn kleindochter van 10 jaar de keuze bepaald.
Een groots gevoel in het Hiernamaals
Het Hiernamaals waar je zo geconcentreerd een plek kon zoeken voor je lichtje gaf een het hele sterke gevoel van: IETS GROOTS, HET AL op die plek, en mijn nietige ik.
Lachen in het Hiernamaals
Het ‘Hiernamaals’ waar je met een kaars bewust een plek gaat zoeken voor een dode, bracht ontroering maar ook lachgevoel: een plek voor ‘Woelratten’ of iets dergelijks.
Plek geven
Bij het ‘Hiernamaals’ besloot ik een kaars voor mijn vader, die zes jaar geleden overleden is, neer te zetten. Een bijzonder moment: om zonder woorden nog niets naar hem uit te spreken, en om hem nu een plaats te geven die ik hem toen niet kon geven.
Plek voor opa
In het hiernamaals was het gezellig. De kinderen waren druk een plek voor opa aan het zoeken. Het voelde goed om die kinderen actief bezig te zien met de dood.
Gids
Ik ervoer rust, vooral doordat degene die op het kruispunt bij de Papenberg en het Hiernamaals stond, zei: “Gaat u eerst maar even tot rust komen in het Hiernamaals.”
Andermans kerkhof
Ik vond het een raar idee om ‘andermans’ kerkhof op te lopen. ‘Dat doe je toch niet.’ Maar dat was niet terecht. Door alle lichtjes en een pad dat te volgen was, werd het ook een plek voor mij.
Muziek bij het graf van mijn man
Ik was blij getroffen dat er op de hoek bij het graf van mijn man muziek gemaakt werd.
Trompet
De trompetklanken in de vochtige duisternis in de verte, prachtig!
Subtiel
De muzikanten op de begraafplaats bleken precies te beseffen wat zij met hun instrumenten konden toevoegen. Zo subtiel, zo lief eigenlijk.
Nieuwe kracht aanblazen
Er stonden twee mannen op blaasinstrumenten ‘verscholen’ tussen de bomen te spelen. Er was weinig licht. Ik vond het op aanblazen van nieuwe kracht lijken. Iets als; het wordt nacht, maar ons geluid zal je er doorheen dragen of leiden.
Mijn opa
Mijn opa is net zes weken geleden overleden. Wij hebben een muziekstandaard met fakkels bij opa neergezet, met zijn gedichtenbundel die wij hadden verzameld voor zijn verjaardag. Echt super!
Een mooi laantje
Het inspireerde mij zodanig dat ik het paadje waar mijn echtgenoot begraven ligt en dat net buiten het verlichte gebied viel een paar kaarsjes heb aangestoken. Ik heb waxinelichtjes neergezet op de graven rondom het graf van Willem en het werd een mooi laantje met lichtjes in het donker.
Bladgoud op het graf
Ik zong voor mijn onlangs overleden dochter – 34 jaar oud werd ze met haar fiets overreden door een vrachtwagen. Bij het zingen kwamen veel weggestopte tranen vrij. We brandden kaarsen en strooiden bladgoud op haar graf. Tot ver na 11 uur bleven we met wijn en hapjes bij het graf. Er was veel ruimte voor mijn verdriet.
Graf eindelijk gewijd
Ik wilde al jarenlang het graf van mijn moeder laten wijden en had nu eindelijk een prachtige gelegenheid hiervoor gevonden. Ik heb een priester gevraagd dit te doen. De sfeer tijdens dit gebeuren was onvergetelijk en ik ben hier heel dankbaar voor.
Niet meer zo boos
Bij de plaatsing van een lichtje bij de plek voor vaders werd ik emotioneel. Ik dacht dat ik nog boos op hem was, maar ik kwam er achter dat het reuze meeviel.
Een roos
Toen ik nog even langs het graf van mijn zoon liep, had iemand er een rode roos bijgelegd!
Gemiste begrafenis
Een intens emotioneel moment was het zingen van de naam van een dierbare overledene. Ik heb daar dankbaar gebruik van gemaakt en ging daarvoor rustig zitten bij de vuurcirkel. Toen klonk heel ingetogen en heel helder uit vijf kelen: “Philippe… mijn geliefde…” Zó mooi, en ik werd er heerlijk rustig door.
Dit was voor mij een ritueel dat ik kon beleven in de plaats van de begrafenisrituelen die ik 4 jaar geleden helaas heb moeten missen; mijn vriend was al begraven toen ik van zijn overlijden hoorde.
Onaards gezang
De grote cirkelvormige vuurplaats waar de namen van overleden dierbaren werden gezongen, maakte op ons diepe indruk. De sfeer leek bijna onaards. Toen de naam van ons zoontje Vincent werd gezongen, kwamen toch weer de tranen.
Getroost door een vreemde
Het hardop horen zingen van mijn Dick’s naam in zo’n mooie setting; genoeg voor een ruime stroom tranen. Aardig om dan getroost te worden door een wildvreemde meneer.
Eeuwigheid
De tweestemmig gezongen namen bij de vuurkring is zo’n bijzondere combinatie. Het overstijgt het materiele bestaan. Ze lijken hiermee voor de eeuwigheid bestemd. Alsof ze gewonnen hebben van de dood.
Paul, ik denk aan jou
Ik schreef op een briefje: ‘Lieve Paul, ik denk aan jou’ en gaf dat aan de zangeressen die dit zingend brachten. Ik begon direct te huilen, de tranen stroomden over mijn wangen. Ik was er nog door geroerd, ook door de mooie enscenering met het vuur.
Wegzweven in de wolken
De krullende wolken in de schijnwerper was fascinerend. Op die plek met het gezang gaf het een fijn gevoel. Ik zweefde als het ware op de rookwolken mee in gedachten naar alles en iedereen.
Voor iedereen
Een heel goed initiatief, vooral omdat het niet vanuit de kerk is georganiseerd en dus voor alle mensen toegankelijk is.
Het lange pad
Voor mij wordt de dood geassocieerd met licht en eeuwigheid. Voor mij werd dit gereflecteerd door het lange pad met lichtjes. Het duurde eeuwig.
Opgebrand
De brandende paraffine afbeelding van een kind temidden van de herfstbladeren hielp mijn me te verzoenen met de eindigheid van het menselijke leven: op een bepaald moment zijn wij allen opgebrand.
Geen goed gevoel
Wij en een paar anderen wilden snel weg bij de paraffine beelden bij de kindergraven weg. De beelden waren kind groot en de lichtjes die daarin branden gaven geen goed gevoel.
Harde confrontatie
Het moment wat ik het bijzonderst vond, was in de hoek bij alle kindergrafjes met het wassen kinderbeeld wat brandde op verschillende plekken, liggend op de grond.
Het trof mij dat het beeld brandde; eerst vond ik het te grof, maar door de directe, harde confrontatie, ben ik juist geraakt en er over na gaan denken. Het maakte dat ik stil stond.
Post
Ik heb kinderen gezien die hun moeder of vader hebben verloren en nu ‘post’ konden sturen, heel goed om alles dichtbij te halen.
Te emotioneel
De ‘persoonlijke noten’, zoals de post die verstuurd kon worden en de zang met de naam van de overledene vond ik te emotioneel. Doordat ik alleen was kon ik dat niet aan.
De hele avond met hem bezig zijn
Ik herdacht mijn in juni overleden man. ’t Is nog zo vers dat ik de hele avond heb lopen huilen, vooral toen zijn naam bij de vuurkring gezongen werd. Maar wat was het troostend zo een hele avond met hem ‘bezig’ te zijn.
Balsem voor de ziel
Omdat ik het zo geweldig vond, heb ik een vriendin die in augustus haar man verloor, meegesleept naar Schagen en ook daar heb ik genoten. Balsem voor je ziel, zo’n avond.
Open
Ik liep naar een vrouw die in haar eentje bij een graf zat. Ze had het graf van haar zoon versierd; de hele middag, zo vertelde ze, had ze in de zon hier aan gewerkt. Het had haar goed gedaan.
Deze ontmoeting ontroerde mij erg. Ook zag ik een man bij een grafje, ik ging naast hem staan, hij vertelde dat zijn dochter van 8 maanden daar lag. Bijzonder hoe open deze mensen waren over hun overledenen.
Een keer per jaar
Ik vind het fijn om een dag per jaar stil te staan bij alle overledenen. Het is te zwaar om iedere maand stil te staan bij weer een overlijdensdatum.
Elk jaar op elke begraafplaats
Dit moet op elke begraafplaats plaats vinden. Dit moet een dag worden net zoals Kerst, waar heel Europa en verder de doden herdenkt. Het taboe, dat een begraafplaats eng is, moet weg. Ik kom volgend jaar weer en vertel mijn belevenissen aan iedereen in mijn omgeving.
Lang kijken naar lang licht
De blauwe lichtbundel naar de ‘Hemel’, daar moest ik lang naar kijken.
Walmen
Ik vond de vuren teveel walmen. Bij de binnenkomst hing een flinke roet en koolmonoxide wolk. Dat moet anders kunnen, want het is niet bepaald milieuvriendelijk.
Het was te ruiken
Al op meters afstand van de begraafplaats was de lucht van vuur te ruiken. Het gaf een gevoel dat er iets bijzonders en machtigs stond te gebeuren.
Open vuur
Open vuur laten mij altijd stilstaan bij de dood. Het vuur en de muziek passen prima bij mijn gevoelens bij de dood.
Iedereen verliest iemand
De waslijn met ‘titels’ van mensen was confronterend maar ook duidelijk: iedereen verliest wel iemand en zo denk je ook aan andere mensen.
Direct beeld
Ik vond de waslijn het meest ontroerend, direct en confronterend. het was voor mij het meest directe beeld van het verlies van al die mensen daar liggen en anderen hebben achtergelaten.
Hij lag dichtbij de waslijn
Mijn zoon ligt op een mooi pad, vlakbij die waslijn die daar op Allerzielen Alom hing. Leuk, luchtig, met al die teksten van wie hier liggen.
Svp geen waslijnen meer
Mocht u dit project vervolgen, dan s.v.p. geen waslijnen met kleding. Dat vond ik ronduit walgelijk. Ook het eten op een kerkhof kan ik niet waarderen.
Ik wenste
Mijn moeder is 3 maanden geleden heel plotseling overleden (72). En mijn nichtje weet sinds 3 weken dat ze ongeneeslijk ziek is en ook binnenkort zal overlijden. Heb bij het wensenkabinet gewenst dat mamma haar op kan vangen.
Volgend jaar wel een foto
Het effect van het smeltende ijs met daarop de foto geprojecteerd veroorzaakte een bijna niet te beschrijven gevoel. Volgende jaar hoop ik wel een foto op te sturen. Nu was ’t te kort dag.